در بازارهای بورس اوراق بهادار، بازار فارکس و بازارهای کالا، ابزارهایی مالی دارای ارزش ذاتی معامله می‌شوند که به خودی خود، ارزش اقتصادی دارند. بازار دیگری به نام بازار مشتقه (derivatives) وجود دارد که در آن، نوع خاصی از ابزارهای مالی معامله می‌شود که ارزش آن‌ها وابسته به ارزش دارایی‌های دیگر است و به تنهایی، ارزشی ندارند. در ادامه، توضیح می‌دهیم که بازار مشتقه چیست و چطور کار میکند.
بازار مشتقه (derivatives) چیست؟
وقتی سهام شرکتی را در بازار بورس می‌خرید، به این معنی است که بخشی از آن شرکت را خریده‌اید. همچنین، وقتی در بازار کالا، مقداری طلا، نفت یا نقره می‌خرید، مالک آن مقدار کالا خواهید شد. در بازار ارز نیز می‌توانید ارز کشورهای مختلف را بخرید و در حساب معاملاتی تحت مالکیت خود، نگه دارید و هر وقت خواستید، آن ارز را برداشت و خرج کنید زیرا آن ارز، به خودی خود ارزش دارد. کالاها و سهام شرکت‌ها نیز قابل خرید و فروش و نقد شدن هستند زیرا دارای ارزش ذاتی هستند.
نوع دیگری از ابزارهای مالی، تحت عنوان مشتقات (Derivatives) وجود دارند که به خودی خود، هیچ ارزشی ندارند، بلکه ارزش آن‌ها وابسته به ارزش دارایی‌های پایه آن‌ها مثل سهام، ارز، کالا یا حتی شاخص‌ها است.
دارایی پایه، در بازار مربوط به خودش معامله می‌شود؛ برای مثال، سهام شرکت اپل را در بازار نزدک (NASDAQ) معامله می‌کنند. در مقابل، مشتقات مربوط به سهام اپل در بازارهای کاملا جداگانه‌ای به نام «بازار مشتقه» مورد معامله قرار می‌گیرند. همچنین، بازارهای فرابورس (OTC) نیز برای معامله کردن مشتقات وجود دارد.
مشتقات را می‌توان قراردادهایی مالی بین دو یا چند طرف قرارداد دانست که هر کدام از آن‌ها دارای شرایط خاص خودشان هستند. با استفاده از این قراردادها می‌توانید هر تعداد یا واحد از دارایی‌های پایه را معامله کنید.
معمولا، از مشتقات برای دسترسی به بازارهایی که امکان دسترسی به آن‌ها برای معامله‌گران خرد وجود ندارد (مثل بازار نفت یا بازار گندم) استفاده می‌شود. کاربرد دیگر مشتقات، هج کردن (hedging) برای پوشش ریسک است. در واقع، می‌توان از مشتقات برای کاهش ریسک یا پذیرفتن ریسک با انتظار ریوارد (reward) متناسب که به سفتهبازی (speculation) معروف است، استفاده کرد.
مشتقات می‌توانند ریسک (و البته پاداش متناسب) را از ریسک‌گریزان به ریسک‌پذیران، انتقال دهند. در مقاله دیگری تحت عنوان «معرفی کلی هج کردن (Hedging) برای پوشش ریسک در بازارهای مالی» به طور کامل در رابطه با مدیریت ریسک به کمک مشتقات، صحبت کرده‌ایم.
انواع مشتقات
امروزه، قراردادهای مشتقه، کاربردهای بسیار گسترده‌ای دارند. حتی مشتقاتی بر اساس داده‌های هواشناسی نیز وجود دارد که برای سفتهبازی (شرط‌بندی) روی شرایط آب و هوایی، مورد استفاده قرار می‌گیرند. در واقع، انواع متعددی از این قراردادها در بازار مشتقه وجود دارند که از آن‌ها برای مدیریت ریسک، معاملات اهرمی و سفتهبازی استفاده می‌شود. این بازار، پیوسته در حال رشد است و همواره، ابزارهای مالی جدیدی برای مدیریت ریسک عرضه میکند.
به طور کلی می‌توان مشتقات را به دو نوع زیر تقسیم‌بندی کرد:
– قراردادهای آپشن (option) یا اختیار معامله
– قراردادهای لاک (Lock)
در قراردادهای لاک (مثل قراردادهای آتی، فوروارد و سواپ‌ها)، طرفین معامله متعهد می‌شوند که تا پایان تاریخ انقضاء قرارداد، به شرایط آن عمل کنند. قراردادهای اختیار معامله یا آپشن‌ها (مثل قراردادهای اختیار معامله اوراق بهادار بورسی) به دارنده‌ی قرارداد این اختیار را می‌دهند تا دارایی پایه را پیش از فرارسیدن تاریخ انقضاء قرارداد، در قیمت مشخصی، بخرند یا بفروشند. رایج‌ترین انواع مشتقات، قراردادهای آتی یا فیوچرز (futures)، قراردادهای فوروارد (forward) و آپشن‌ها (options) هستند.
– قراردادهای آتی یا فیوچرز
قراردادهای آتی که فیوچرز نامیده می‌شوند، شامل توافقی بین دو طرف معامله برای تحویل نوعی دارایی در قیمتی از پیش تعیین شده در تاریخ مشخصی در آینده هستند. پس در نهایت، فیوچرها، قراردادهایی قابل استانداردسازی هستند که بازار مشتقات معامله می‌شوند. معامله‌گران از قراردادهای آتی برای هج کردن ریسک یا سفتهبازی روی قیمت دارایی‌های پایه استفاده می‌کنند. در این نوع مشتقات، دو طرف قرارداد ملزم به اجرای تعهدات هستند.
برای مثال، فرض کنید در تاریخ ۶ نوامبر ۲۰۲۳، شرکت فرضی A، قراردادی آتی برای نفت در قیمت ۶۲.۲۲ دلار بر هر بشکه را می‌خرد که در تاریخ ۱۹ دسامبر ۲۰۲۳، منقضی می‌شود. دلیل خرید این قرارداد توسط شرکت A، نیاز این شرکت به نفت در ماه دسامبر است و می‌خواهد در صورتی که قیمت نفت در این مدت، صعودی شد، متحمل ضرر نشود.
بلاگ مرتبط: انواع بازارهای مالی چیست و چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟
مثالی از قرارداد آتی یا فیوچرز
در چنین شرایطی، حتی اگر قیمت نفت تا تاریخ ۱۹ دسامبر، افزایش قابل توجهی داشته باشد، شرکت فروشنده باید با همان قیمت ۶۲.۲۲ دلار بر هر بشکه، نفت را به شرکت A بفروشد. در مقابل، اگر قیمت نفت کاهش پیدا کند، شرکت A، موظف به خرید نفت با همان قیمت ۶۲.۲۲ دلار بر هر بشکه خواهد بود، اما می‌تواند پیش از فرارسیدن تاریخ انقضاء، قرارداد آتی را بفروشد و با فرارسیدن تاریخ انقضاء، هر کسی که در آن تاریخ، مالک قرارداد آتی باشد، باید نفت را با قیمت مشخص شده در قرارداد، از فروشنده، بخرد.
بدین ترتیب، هم شرکت فروشنده در مقابل ریسک کاهش قیمت نفت و هم شرکت خریدار در مقابل ریسک افزایش قیمت نفت، هج می‌کنند. همچنین، این احتمال وجود دارد که هر یک یا هر دو طرف قرارداد، سفته‌باز باشند و پیش‌بینی متفاوتی از قیمت نفت داشته باشند. در این صورت، یکی از طرفین متحمل ضرر می‌شود و طرف دیگر، سود میکند؛ مگر اینکه قیمت نفت، ثابت باقی بماند و هیچ کدام نه سود کنند و نه ضرر.
تسویه نقدی قرارداد آتی یا فیوچرز
البته، تمامی قراردادهای آتی پس از فرارسیدن تاریخ انقضاء، اجرا نمی‌شوند و امکان تسویه نقدی این قراردادها نیز وجود دارد. در صورتی که هر دو طرف قرارداد آتی، معامله‌گرانی باشند که صرفا برای سفتهبازی وارد قرارداد آتی شده‌اند، بعید است که بتوانند شرایط قرارداد را اجرا کنند. برای مثال، معامله‌گران خرد نمی‌توانند نفت خام خرید و فروش کنند (نیازی به توضیح بیشتر ندارد)!
در چنین مواردی، تسویه نقدی انجام می‌شود؛ به این صورت که یک طرف، اختلاف قیمت دارایی پایه را با طرف دیگر، تسویه میکند. فرض کنید در مثال بالا، قیمت نفت در تاریخ انقضاء به بشکه‌ای ۶۵ دلار رسیده باشد. اگر این قرارداد شامل ۱۰۰ بشکه نفت خام باشد، با فرارسیدن تاریخ انقضاء، فروشنده می‌تواند ۲.۷۸ دلار ضرب در ۱۰۰ دلار که برابر است با ۲۷۸ دلار را به خریدار پرداخت کند تا تسویه نقدی انجام شود.
واقعیت این است که اکثر معاملات قراردادهای آتی در حساب‌های معملاتی معامله‌گران در بروکرها با هدف سفتهبازی انجام می‌شوند و پایان آن‌ها، تسویه نقدی است با برداشت پول از حساب معامله‌گر بازنده و انتقال پول به حساب معامله‌گر برنده، انجام می‌شود.
– قراردادهای فوروارد
نوع دیگری از مشتقات، قراردادهای فوروارد هستند که شباهت بسیار زیادی به قراردادهای آتی دارند، اما در بازارهای بورس معامله نمی‌شوند و فقط در بازارهای فرابورس مورد معامله قرار می‌گیرند. بنابراین، این قراردادها استاندارد مشخصی ندارند و خریدار و فروشنده هستند که تمامی شرایط آن‌ها را تعیین می‌کنند. این قراردادها، عمدتا با هدف مدیریت ریسک منعقد می‌شوند.
– قراردادهای اختیار معامله یا آپشن‌ها
قراردادهای اختیار معامله نیز مشابه قراردادهای فوروارد و قراردادهای فیوچر هستند، با این تفاوت که یکی از طرفین، متعهد به اجرای شرایط قرارداد در تاریخ انقضاء نیست. بر این اساس، قراردادهای اختیار معامله را به دو دسته تقسیم‌بندی می‌کنند:
– قراردادهای اختیار فروش
– قراردادهای اختیار خرید
بلاگ مرتبط: بازار سرمایه چیست؟ معرفی و بررسی ویژگی‌های Capital Market
مزایای قراردادهای مشتقه
اما مزایای بازار مشتقه چیست و با اینکه خریدن این قراردادها به معنی مالکیت دارایی‌های پایه نیست، معاملات این ابزارهای مالی چه سودی برای معامله‌گران دارد؟ مثال‌های بالا نشان می‌دهند که مشتقات، ابزارهای مفیدی برای ، تجارت، کسب و کار و نیز برای معامله‌گران هستند. از کاربردهای مشتقات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
– هج کردن پوشش ریسک در مقابل حرکات نامطلوب در قیمت
– سفتهبازی
– تنوع بخشیدن به پورتفولیو
معایب بازار مشتقات
ابتدا اینکه ارزش‌گذاری این ابزارهای مالی دشوار است زیرا قیمت آن‌ها به قیمت دارایی پایه بستگی دارد. گذشته از این، بازار مشتقات نیز مثل هر بازار دیگری ریسک‌های خودش را دارد و تغییرات قیمت مشتقات، قابل پیش‌بینی ۱۰۰ درصدی نیستند. البته، قیمت مشتقات به عوامل دیگری مثل عوامل زیر بستگی دارد:
زمان باقی‌مانده تا تاریخ انقضاء
هزینه نگهداری دارایی پایه
نرخ‌های بهره
با توجه به اینکه قیمت مشتقات، به عوامل متعددی بستگی دارد، پیش‌بینی تغییرات قیمت این ابزارهای مالی کار بسیار دشواری است. از سوی دیگر، در قراردادهای مشتقه که در بازارهای OTC انجام می‌شوند، به دلیل عدم تنظیم‌گری، ریسک عدم اجرای قرارداد توسط هر کدام از طرفین وجود دارد.
جمع‌بندی
در این مقاله برای شما توضیح دادیم که بازار مشتقه چیست و گفته شد که چطور می‌توانید برای مدیریت ریسک یا سفتهبازی از این ابزارهای مالی استفاده کنید. از مهم‌ترین انواع مشتقات می‌توان به قراردادهای فیوچر، قراردادهای فوروارد و قراردادهای اختیار معامله اشاره کرد. در صورتی که هر سوالی در رابطه با معامله‌کردن در بازار مشتقات دارید، می‌توانید با کارشناسان بروکر ITB تماس بگیرید.
۱- بازار مشتقه بورس کالا چیست؟
منظور از بازار مشتقه بورس کالا، بخشی از بازار بورس است که در آن، مشتقات مربوط به کالاها مورد معامله قرار می‌گیرند.
۲- تسویه معاملات قراردادهای مشتقه چطور انجام می‌شود؟
اکثر قراردادهای مشتقه که در بروکرها مورد معامله قرار می‌گیرند، به صورت نقدی تسویه می‌شوند. در واقع، تنها درصد بسیار کمی از قراردادهای آتی برای کاربردهای تجاری مورد استفاده قرار می‌گیرند.
۳- معایب بازار مشتقه چیست؟
از مهم‌ترین معایب بازار مشتقه می‌توان به دشوار بودن قیمت‌گذاری مشتقات، دشوار بودن پیش بینی قیمت مشتقات و احتمال عدم پایبندی به قرارداد توسط هر کدام از طرفین در بازارهای OTC اشاره کرد.
ثبت دیدگاه شما
(پاسخ دادن)
برای ثبت نظرات، اصول اخلاقی را رعایت کرده و از بکار بردن کلمات نامناسب پرهیز نمایید.
اولین دیدگاه را ثبت نمایید.